گروه بهداشت و درمان بازارنیوز - سیدسهند شریف زاده؛ در این مجموعه گفتار تلاش می‌کنیم از گفت و گوی پادکست سکه با فرشاد فاطمی، عضو هیئت علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف، با موضوع "بازار کلیه در ایران" استفاده کنیم و به بررسی این بازار، راه‌های خرید و فروش و موانع اخلاقی و اقتصادی آن بپردازیم.



* سابقه اهدا عضو در جهان

سال ۱۹۵۴ در بوستون آمریکا اولین عمل موفقیت آمیز پیوند عضو بدن با پیوند یک کلیه انجام شد و خیلی سریع در اکثی نقاط دنیا بقیه اعضا بدن هم پیوند زده شدند، که با این پیشرفت در علم پزشکی سالیانه جان هزاران نفر در دنیا نجات پیدا کرد. اما مثل هر پیشرفت علمی دیگری ابعاد خطرناک این علم نیز خودش را نشان داد و به تدریج تقاضا برای اعضا بسیار بیشتر از عرضه آن شد، به طوری که افراد حاضر بوند چند صد هزار دلار پرداخت کنند تا جان خود یا اطرافیان شان را نجات دهند.

این وضعیت در کشور‌های جهان جوی را به وجود آورد که در بهترین حالت، فروش آزادانه اعضای بدن و در بدترین حالت، قاچاق انسان بود. اوضاع به قدری جدی شد که سازمان بهداشت جهانی مجبور شد واکنش نشان دادن دهد و اوایل دهه ۹۰ میلادی قطعنامه‌هایی تصویب کرد که در آن اصول پیوند اعضای بدن شرح داده شده بود. در این قطعنامه اشاره شده بود که فروش اعضای بدن خاج از حقوق بشر ملل متحد است و تنها اهدای عضو از افراد فوت شده قابل قبول است. بیشتر کشور‌ها به این اصول پایبند مانده اند، اما هنوز مباحثات در این موضوع وجود دارد، چون این شکل قطعنامه‌ها کمبود عرضه و افزایش تقاضا در پیوند اعضا بدن را مدیریت نکرده است.



* بازار خرید و فروش عضو

پیشنهاد بعضی اقتصاددان‌ها ایجاد یک بازار برای فروش اعضای بدن بوده که عرضه کننده و تقاضاکننده همدیگر را ملاقات می‌کردند و بر یک قیمت مشخص به توافق می‌رسیدند و با میل و اراده شخصی این انتقال را انجام می‌دادند. این ایده برای اولین بار مقطعی در ایالات متحده اجرا شده بود، اما ادامه نیافت و این بازار‌ها دیگر به صورت قانونی در کشوری تشکیل نشد.

تنها کشوری که ایده بازار فروش اعضای بدن در آن عملیاتی شد ایران بود. نظر اقتصاددانان موافق این است که بازار رسمی نه تنها می‌تواند بازار سیاه را از بین ببرد بلکه می‌تواند عرضه را بالا برده و جان بسیاری را نجات دهد. اقتصاددانان مخالف فروش بازاری اعضای بدن را مخالف عدالت و اخلاق می‌دانند. مخالفان از طرفی بیان می‌کنند کسی که تصمیم به فروش کلیه می‌گیرد از لحاظ اقتصادی تحت فشار است و انتخابش آزادانه نیست و از طرفی مطرح می‌شود خرید عضو از کسی که در بازار اعضای بدنش را می‌فروشد از اخلاق به دور است.



* اقتصاد سلامت

اولین نکته که در بحث فروش اعضا بدن باید مورد توجه قرار گیرد، تخصیص بودجه است. به این معنا که ما با تخصیص بودجه به ساخت پل یا واکسن و راه آهن یا دستگاه ام آر آی به طور ضمنی بر سلامت انسان‌ها قیمت گذاشته ایم. در اصل باید بپذیریم بسیاری از سیاست گذاری‌ها بر این مبنا است که برای بخش درمان و بهداشت  ارزش گذاری و برآورد قیمت شود. به طور کلی در علم اقتصاد سلامت محاسبه می‌کنند که به عنوان مثال ساخت فلان واکسن چه مقدار طول می‌کشد و به چه کسانی تزریق می‌شود و در نتیجه طول عمر بسیاری افراد افزایش پیدا می‌کند، سپس برآورد می‌شود که این امر چه مقدار به سرمایه گذاری نیاز دارد.

در اقتصاد سلامت این محاسبه و قیمت گذاری توسط افرادی در پشت صحنه انجام می‌شود، اما تصمیم آن‌ها به صورت عینی بر زندگی ما موثر است. حتی اگر بیان نشود که چه نیتی پشت تصمیم‌های مدیریتی بوده است ما به راحتی و واضح به مرور زمان میزان توجه سیاست گذاران به حوزه سلامت را متوجه می‌شویم. البته باید توجه داشت که سیاست گذاری بخش سلامت شغل بسیار سختی است، چون به عنوان مثال شما باید تصمیم گیری کنید چه مقدار ارز برای داروی بیماران خاص که زندگی آن‌ها وابسته به داروست تخصیص بدهید.



* راه‌های خرید و فروش عضو 

در اکثر جوامع دنیا صحبت از فروش اعضا یک بحث غیر عرفی است، چون ذهنیت مثبتی از آن وجود ندارد چرا که برای نمونه در دهه‌های پیشین مردم خون می‌فروختند و در ازای آن پول دریافت می‌کردند که این فرآیند برای افراد ضعیف جامعه منبع درآمد بوده است یا برای مثال خرید موی سر خانم‌ها جهت تهیه کلاه گیس هم جزو همین تصورات منفی بوده است.

از لحاظ قانونی خرید و فروش اعضا در همه جای دنیا ممنوع است، اما در ایران بعد از جنگ تحمیلی با عراق، به علت تحریم‌ها دسترسی به دستگاه‌های دیالیز بسیار سخت می‌شود آن موقع بحث پیوند کلیه مطرح می‌شود و دولت هم این فرآیند را به رسمیت می‌شناسد. دولت همچنین مبلغی را از کلیه فروش به گیرنده کلیه می‌دهد که طبق قانون ۱ میلیون تومان است و این مبلغ از ۳۰ سال پیش تا کنون ثابت مانده است.

اکثر کشور‌های جهان به علت محدودیت‌های قانونی، بازار غیرقانونی خرید و فروش اعضا و کلیه دارند که این موضوع باعث رواج آدم ربایی و دزدی شده و بسیاری از کشور‌ها را درگیر بزهکاری‌های عجیب و غریب کرده است.

 فرآیند اهدای عضو در همه کشور‌های جهان رایج و قانونی است، زیرا بین دریافت کننده و ایثار کننده مبلغی رد و بدل نمی‌شود که البته صحت سنجی این موضوع باید به تصویب شبکه بازرسی درمان برسد و معمولا این شبکه حالتی را می‌پذیرند که بین اهدا کننده و دریافت کننده سابقه طولانی آشنایی یا نسبت فامیلی وجود داشته باشد.

در روش دیگر برای اهدا کننده مهم نیست چه کسی عضو را دریافت کند و انتخاب دریافت کننده را به شبکه درمان می‌سپارد تا از روی نوبت و سر لیست تهیه شده صحت سنجی کنند.


* انجمن حمایت از بیماران کلیوی

در ایران یک بازار تنظیم شده وجود دارد که در آن انجمن حمایت از بیماران کلیوی، سالانه مبلغی را اعلام می‌کند که آن قیمت رسمی خرید و فروش می‌شود. اما همیشه افرادی هستند که تلاش می‌کنند خارج از نظم قوانین انجمن با هم توافق کنند، البته خود انجمن معمولا تلاش می‌کند تا توافقی خارج از عرف مصوب انجام نشود.

برای فرآیند پزشکی پیوند عضو علاوه بر یکسان شدن گروه خونی باید مدلی از پروتئین (تیشو) هم در بدن اهدا کننده و گیرنده یکسان شود تا به موفقیت بیشتر عمل کمک کند البته تلاش‌هایی در علم پزشکی در حال انجام است که شروط مطرح شده را کمرنگ و برطرف کند.

 

 

پایان بخش اول /