گروه اقتصاد کلان بازارنیوز- محمود جباری؛ «عبدالمجید شیخی» اقتصاددان، طی یادداشتی "تحت عنوان اقتصاد اسلامی" برای بازارنیوز نوشت: بیش از پنج دهه از طرح موضوع «اقتصاد اسلامی» و مطرح شدن آن در ادبیات اقتصادی جهان توسط شهید «آیت الله محمد باقر صدر» با تالیف کتاب «اقتصاد ما» می‌گذرد.

این کتاب در اصل سرچشمه معرفی مکتب اقتصادی اسلام بود که اکنون مبتنی بر همین طراحی مبتکرانه اقتصاد اسلامی تبدیل به یک باور عمومی شده و بر چهار مولفه «حقوق و احکام اقتصاد اسلامی»، «مکتب اقتصاد اسلامی»، «نظام اقتصاد اسلامی» و «علم اقتصاد اسلامی» استوار است.

در تشریح حقوق و احکام اقتصاد اسلامی باید یادآور شد که این مولفه شامل احکام و مقرراتی می‌شود که از منابع اصیل اسلامی استخراج می‌شود و حُکم ضوابط مکتب را دارند و توسط فقهای ما از منابع قرآن، احادیث، اجماع و عقل استنباط می‌شوند.

مسائلی همچون مربوط به احکام مالکیت، پیدایش مالکیت اسباب قهری و اختیاری، مالکیت دولت، مالکیت عمومی، مالکیت خصوصی، مالکیت تعاونی، مالکیت مباحات عامه، بهره برداری از مباحات عامه، بهره برداری از انفال، حقوق عمومی و در نهایت حقوق خصوصی از جمله مواردی هستند که ذیل این مولفه در مکتب اقتصاد اسلامی قرار می‌گیرند.

دومین مولفه اساسی اقتصاد اسلامی، مکتب اقتصاد اسلامی است که مجموعه‌ای از باید‌ها و نباید‌های کلی و در عین حال مرتبط با یکدیگر از قوانین، احکام و مفاهیم آموزه‌های اقتصادی اسلام را شامل می‌شود. مکتب در واقع چارچوب، متن و بستر و زمینه تشریعی احکام و حقوق هستند.

مکتب زیر بنای نظام اقتصاد اسلامی با گزاره‌های دستوری حقوقی و احکام است. فضای تحقق نظریات علمی است که اکنون از آن‌ها به نام علم اقتصاد اسلامی یاد می‌شود؛ علم اقتصاد اسلامی هم حاصل تحقق رفتار اسلامی مسلمانان در جامعه اسلامی، به ویژه در سایه حاکمیت " حکومت اسلامی " تحت تاثیر آموزه‌ها و تقید به احکام و باور به مکتب است که حاکمیت اسلامی تسهیل گر و علت مکمل تحقق هر چه بیشتر توابع رفتاری اقتصادی و معیشتی تحت تاثیر متغیر‌های مستقل با سبقه اسلامی است و گزاره‌های علمی " علم اقتصاد اسلامی" نیز با به منصه ظهور رسیدن و تلاش علمای اقتصادی مسلمان و فعل جمع آوری داده‌ها و داده آزمایی و بر اساس روش تجربی به صید و شکار محققین علم اقتصاد اسلامی در می‌آید. بُعد چهارم مقوله؛ " نظام اقتصاد اسلامی" است که به منزله اسکلت یک بنا با زیر بنای مکتب با شراکت و تعریف و شناساندن اجزا و تشریح روابط بین اعضا وظیفه و سازمان اداره جامعه اسلامی را تبیین می‌کند.

هدف غایی نظام اقتصاد اسلامی تحقق حیات طیبه در دنیای خاکی و از آن مهمتر وصول به حیات طیبه ابدی دنیای آخرت است. با توجه به اهمیت این علم، برای رسیدن به یکی از اهداف بسیار والای اقتصاد اسلامی مثل عدالت اقتصادی، این مبانی مکتبی هستند که زمینه ساز تحقق آن اهداف می‌شوند؛ لذا نظام اقتصاد اسلامی مولفه‌ای است که عملا بر اساس مرزبندی روابط بین نهاد‌های اقتصادی و غیر اقتصادی از تکالیف و وظایف نهاد‌ها و سازمان‌ها و تشکل‌های اقتصادی و روابط بین آن‌ها به تناسب شرایط زمانی و مکانی شکل می‌گیرد. این مرزبندی بر اساس اصول ثابت مکتب اقتصاد اسلامی معین و مشخص می‌شوند.

شهید آیت الله صدر با انتشار کتاب "اقتصاد ما" پیشقراول معرفی اقتصاد اسلامی بود. تعریفی از ابعاد مکتب اقتصاد اسلامی ارائه داده که در این مکتب مجموعه‌ای از الگو‌های رفتاری و روابط اقتصادی در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف را شامل می‌شود که از کتاب و سنت پیامبر و ائمه و عقل و اجماع استنباط شده است؛لذا، در مقام قاعده تقسیم بندی گزاره‌های حقیقی با منشاء وحی و گزاره‌های اعتباری قراردادی و گزاره‌های تجربی، با توجه نکات فوق الذکر، تنها گزار‌های علمی " علم اقتصاد اسلامی" تجربی و زاییده رفتار انسانی هستند و این رفتار‌ها بایستی بر اساس تکرار، تجربه، تدوین، تجمیع، درک، تفهیم و در نهایت در کسوت و در قالب الگو‌هایی به جامعه اهل علم عرضه شود.

با در نظر گرفتن این که چنین رفتار‌هایی مبتنی بر رفتار و اعمال تجربی و روابط بین عناصر در اقتصاد اسلامی هستند مسلما تجربه پذیرند و طبق قاعده منطقی گزاره‌های تجربی میتوانند نقد پذیر، ابطال پذیر و با قابلیت اصلاح و تجدیدنظر پذیری باشند.

مثلا اگر در جامعه اسلامی مردم مقید به پرداخت زکات باشند، این اقدام بر روی برخی از متغیر‌های اساسی اقتصاد مانند رفتار تولید، توزیع و مصرف حجم بازار ثواب، حجم بازار‌های مالی و پولی، اندازه مبادلات، مبدا و مقصد مبادلات، رفتار‌های تبعی معیشتی انسان اثر دارد.

در قید بودجه یک انسان مسلمان، علاوه بر هزینه‌های زندگی خویش، مخارج فقرا را هم جزو هزینه‌های خود محاسبه کرده و درآمد‌های خویش را صرف تامین هزینه‌های خود و دیگران می‌کند، اما فردی غیر مسلمان خارج از جامعه اسلامی، برخلاف شخص مسلمان رفتار اقتصادی اسلامی ندارد؛ لذا مثلاً بودجه یک مسلمان با مطلوبیت اجتماعی محوری ترکیبی از هزینه‌های خود و فقراست و بودجه یک غیر مسلمان با مطلوبیت فرد محوری اش، فقط شامل هزینه‌های خودش می‌باشد.

مسلماً چنین فردی با خود محوری فقط هزینه‌ها را در چارچوب منافع شخصی‌اش می‌‎بیند و در راستای منافع اجتماعی هیچگونه تکلیفی برای خودش احساس نمی‌کند در نظام اقتصاد اسلامی مطلوبیت هم فردی است و هم اجتماعی، اما در نظام سرمایه داری مطلوبیت فقط فردی است.

گزاره‌های علم اقتصاد اسلامی طبق تعریف، جزء گزاره‌هایی است که که اولا برخی از این گزاره‌ها استقرایی و تجربه پذیرند و برخی هم با کمک روش قیاسی قابلیت تعمیم پیدا کرده و قابل استنباط هستند.

طبق نظرات فیلسوفان اسلامی، همچون شهید آیت الله صدر در کتاب مبانی منطقی استقرا اصولا این قاعده را ذکر می‌کند که در هر استقرایی قیاسی هم نهفته است؛ بنابراین طبق این نظریه حتی گزاره‌های تجربه پذیر هم می‌توانند همراه با قیاس باشند.

دومین ویژگی این گزاره‌ها نظام وار بر محور یک موضوع معین و تعریف شده‌ای شکل می‌گیرند. سومین مشخصه این است که استناد منطقی علی و معلولی و همبستگی به آموزه‌های اسلامی دارند.

لازمه‌های تحقق اقتصاد اسلامی

برای تحقق علم اقتصاد اسلامی چند شرط لازم است که یکی از آن‌ها این است که اولا جامعه اسلامی بایستی شکل بگیرد که در بستر آن رفتار‌های فردی و اجتماعی صبغه اسلامی داشته باشند چه بسا جامعه‌ای که اسلامی نیست، ولی مسلمان‌ها در آن شرکت دارند امکان تحقق رفتار اقتصادی مبتنی بر احکام اسلامی و تکالیف اسلامی میسر نیست.

شیخ مرتضی انصاری قدس سره در بیانات خود آورده‌اند که اگر حکومت اسلامی در جامعه‌ای شکل نگیرد حتی شرایط کافی برای تحقق بسیاری از احکام اسلامی و اجرای آن‌ها بوجود نخواهد آمد و طبیعتا احکام اقتصادی و اسلامی هم می‌توانند در این جامعه شکل بگیرد.

از جمله شرایط لازم دیگر برای تحقق علم اقتصاد اسلامی، حضور محققان این علم است. عمده فعالیت آن‌ها رصد و پایش گزاره‌های تجربه پذیر از بین رفتار مردم در جامعه اسلامی باشد. بعلاوه اینکه بتوانند آن‌ها را در چهار چوب الگو‌ها و مدل‌ها با روابط محاسباتی خاصی نشان بدهند و بتوانند با ابزارهایی، این احکام و یا گزاره‌ها را به صورت علمی بیان کنند.

با ابزار‌هایی مانند روابط ریاضی، آماری، اشکال هندسی و نمودار‌ها و ابزار‌های دیگر و در علوم قدیم و جدید همچنان بطور مستمر برای استنتاج نتایج برگرفته از روابط بین متغیر‌ها از این ابزار‌ها استفاده می‌شود و در قالب‌های متنوعی به استماع مشتاقین علم می‌رسانند.

پایان پیام//