گروه اقتصاد کلان بازارنیوز :مسعود قالیباف؛ برای بررسی مفهوم sustainable R&D (تحقیق و توسعه پایدار) بد نیست ابتدا به مرور مفهوم توسعه پایدار (Sustainable development) بپردازیم. بنا به تعریف مدرسه توسعه پایدار و مسئولیت اجتماعی سازمان‌های دانشگاه صنعتی شریف، توسعه پایدار، مفهومی است که به واسطه پیامدهای منفی محیط زیستی و اجتماعی ناشی از رویکردهای توسعه یک‌جانبه اقتصادی پس از انقلاب صنعتی و تغییر نگرش بشر به مفهوم رشد و پیشرفت پدید آمده‌است. این مفهوم تلاش دارد که با نگاهی نو به توسعه، اشتباهات گذشته بشری را تکرار نکند و توسعه‌ای همه‌جانبه و متوازن را رقم بزند.

در توضیح کتاب "تحقیق و توسعه پایدار: کشاورزی و محیط زیست" (به قلم حمید ملاحسینی، جابر نصیری، عبدالرسول علامه) نیز آمده است : هدف از توسعة پایدار، رشد و توسعه‌ای است که قادر به تأمین نیازهای جامعه بدون خسارت به نسل‌های آینده و محیط زیست باشد. از این رو ضروری است تمامی فعالیت‌ها و اقدامات توسعه‌ای با سیاست‌های زیست محیطی ادغام گردند و راهبردهای توسعة پایدار بر پایة دو عامل اساسی یعنی، پایداری توسعه و توازن بوم‌شناختی تدوین شوند.

اما مفهوم تحقیق و توسعه پایدار، عبارتی جدید در فضای علمی و مدیریتی کشور و شاید در دنیا محسوب می شود. 

تحقیق و توسعه پایدار

در انتهای قرن 20 و همزمان با افزایش فعالیتهای اقتصادی صنعتی، با توجه به تغییرات گسترده ای که این تغییرات در محیط اطراف انسان به وجود آورده اند، هدف تحقیقات و توسعه دگرگون شد.

در گذشته هدف اصلی تحقیق و توسعه این بود که کالاها سریع، ارزان و با کیفیت برتر به دست مشتریان برسند، اما به دلیل ناپایداری در طراحی ها، مسائل شدید و حادی در نیم قرن گذشته در محیط زیست ایجاد شد. برای مثال مواد پلاستیکی ظروف غذای یک بار مصرف که طبیعت قدرت جذب و از بین بردن آنها را ندارد، منجر به آلودگی شدید آب و خاک شده و سراسر شهرها و بیابان ها را در بر گرفت.

مثلا در گذشته در فرآیند تحقیق و توسعه تولید خودرو، دقت زیادی به آلایندگی آن نمی شد ولی در حال حاضر فرآیند تحقیق و توسعه به سمتی رفته که باید مواردی چون آلودگی صوتی، سوخت مصرفی و مواد سازنده بدنه خودرو نیز مدنظر قرار گیرد.

در حال حاضر تحقیق و توسعه پایدار در شرکت ها یک مزیت رقابتی به حساب می آید و همچنین بسیاری از تصمیمات فرانگر در شرکت ها بر پایه تحقیق و توسعه گرفته می شود. از آنجای که در دنیای امروز فرایندها و سطح رقابت شرکت ها با سرعت در حال گسترش است، جایگاه تحقیق و توسعه بیش از پیش نمایان می گردد.

کارل سونگ کای نایب رئیس بخش ارتباطات رسانه های جهانی شرکت HUAWEI در مصاحبه ای در سال 2019 اعلام کرد با وجود موفقیت این شرکت در حوزه تکنولوژی، هزینه و انرژی بیشتری را صرف تحقیق و توسعه خواهد کرد. در توضیحات این فیلم که توسط حساب رسمی شرکت HUAWEI در توییتر و یوتیوب منتشر شده بود، این سوال مطرح شده بود : چرا تحقیق و توسعه پایدار برای غولهای تکنولوژی، سرنوشت ساز است؟

تحقیق و توسعه ( پایدار) شرکتها را موظف می کند تا محصولات خود را هر چه بیشتر با محیط زیست سازگار کنند. بدیهی است کاهش هر چه بیشتر ضایعات در کنار مقرون به صرفه تر بودن، در این محدوده قابل ارزیابی است.

همچنین آن رولین، مدیر تحقیق و توسعه پایدار شرکت نستله در مورد لزوم ترویج تحقیق و توسعه پایدار  در یک سخنرانی گفته بود : در نستله ما می دانیم که تا سال 2050، با کاهش ضایعات مواد غذایی می توان برای 9.6 میلیارد نفر غذا تهیه کرد. ما به دنبال راهکاری اجرایی برای کاهش ضایعات غذایی در کل زنجیره ارزش هستیم. افزایش آگاهی در مورد ارزش واقعی مواد غذایی نیز یکی دیگر از اهداف ماست.

تحقیق و توسعه پایدار در مقالات علمی

مفهوم تحقیق و توسعه پایدار در داخل کشور مفهومی جدید است که در کمتر مقاله ای به آن پرداخته شده است. در سطح دنیا هم هنوز به خوبی به آن پرداخته نشده است. حال به بررسی چند مقاله در این مورد می پردازیم:

تحقیق و توسعه پایدار، تقی ابتکار

در بین منابع فارسی، مرحوم دکتر  تقی ابتکار در مقاله ای با عنوان " تحقیق و توسعه پایدار"  که در سال 1375 در اولین همایش مراکز تحقیق و توسعه صنایع و معادن، منتشر شده است، به تبیین این مفهوم و لزوم توجه به آن پرداخته است.

در بخشهایی از این مقاله آمده است :

• مشاهده آثار زیانبار توسعه مدت 25 سال است که محققان و طراحان را به فکر چاره جویی انداخته است و از نعمت این بیداری صنعتی گامهای بسیار مهمی در راه کنترل آلاینده ها از منابع صنعتی و خدمات برداشته شده است. بطوریکه می توان اذعان نمود که طراحی با رعایت پاکسازی محیط زیست در کشورهای صنعتی، انقلاب مهمی در صنعت جدید ایجاد کرده است و بسیار به جا است که این اخبار مهم در تحقیق و توسعه واحدهای صنعتی کشور ما نیز منعکس گردد و طراحان آینده از تجربیات گرانبهای موجود حداکثر بهره برداری را بنمایند.
• باید توجه شود که طراحی و ساخت و توسعه صنعتی سازگار با محیط زیست در آینده راه حل را خواهد داد و طریق فعلی گسترش صنعتی هیچگونه راه حلی را ارائه نخواهد کرد.
• مشکلات جهانی زیست محیطی اقتصاد متکی بر تکنولوژی پیشرفته، طراحان و سیاستگذاران صنعتی را قهرا متوجه وسائل کنترل محیط زیست نمود.
• به جای طراحی و تولید به اصطلاح "از گهواره تا گور" فعلی، طراحی و تولید باید بر اساس "از گهواره تا حیات تازه" متکی گردد.
• برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست، نباید منتظر ماند تا مواد زائد در مجاری خروجی یا دودکش کارخانه پاکسازی شود. به جای آن باید از اول در انتظار منفی برخوردهای زیست محیطی تولیدات یا فرآیندها بود و به طریق مهندسی آنها را جمع آوری کرد. این تفکر در مهندسان تحقیق و توسعه به نام طراحی برای محیط زیست (DFE=Design For Environment) نامگذاری شده است. این نوع طراحی دو هدف را دنبال می کند : جلوگیری از ضایعات – مدیریت بهتر مواد
• امروزه بسیاری از کشورهای صنعتی غرب، ایده تحقیق و توسعه پایدار را به صورت جدی وارد کار نموده اند. در 5 سال گذشته کارخانجات بزرگ اروپایی کارهای تحقیقاتی وسیعی در تولیدات سبز آغاز کرده اند (BMW)
• چنانکه می دانیم مصرف لامپهای فلوئورسنت در مقایسه با لامپهای معمولی موجب صرفه جویی خوبی در مصرف برق می شود ولی فلوئور سنت دارای جیوه است که موجب مسمومیت می شود.
• از نظر مهندس تحقیق و توسعه چگونه می توان بین مسمومیت محیط و صرفه جویی و بازده انرژی مقایسه انجام داد؟ در این مورد نباید صرفا به ابزارهای تحلیلی اکتفا کرد.
• آخرین تخصص که یک مهندس تحقیق و توسعه لازم دارد، این است که کارشناس محیط زیست باشد. از طرفی چون هر ماده تولیدی مسائل زیست محیطی مربوط به خود را دارد، یک کتاب دستور العمل کافی نیست و همکاران در گروه تحقیق و توسعه باید روش محاسه خود را طوری تغییر دهند که هزینه های همراه شده با فرآیند تولید را بتوانند پیگیری نمایند.
• تحقیق و توسعه پایدار، در آینده جایگزین تحقیق و توسعه صنعتی خواهد شد و طرح سبز (DFE) اکثر موارد برنامه های طراحی سنتی را در بر خواهد گرفت. دلیل اصلی این تغییرات شگرف در طلیعه ورودی به قرن بیست و یکم آلودگی گسترده محیط زیست در اثر صنعتی شدن است.
• اهمیت بازیافت از مصالح و مواد مخصوصا پلاستیکی و کاربری مجدد آن در همان تولید اولیه یا سایر موارد تولید قدم بسیار مهمی است که امروز طرح سبز و تحقیق و توسعه پایدار برداشته است و این امر و بالا بردن بازه و طول عمر دستگاهها و قابلیت تعمیر آنان که متاسفانه در ربع قرن گذشته مورد بی توجهی طراحان قرار گرفته است از قدمهای مهم توسعه به شکل پایدار است.

Sustainable R&D: a conceptual approach for the allocation of sustainability methods and measures in the R&D process

این مقاله با عنوان " تحقیق و توسعه پایدار : یک رویکرد مفهومی برای تخصیص روش‌های پایداری و اقدامات در فرآیند R & D" منتشر شده است. در بخشهای مهم آن که به تبیین تحقیق و توسعه پایدار پرداخته است، آمده است:

• واژه پایداری در دهه ۱۹۸۰ از آگاهی رو به رشدی از اینکه چگونه اقتصاد می‌تواند در حین حمایت از محیط‌زیست و رفاه اجتماعی توسعه یابد، مطرح شد.
• پایداری به طور فزاینده‌ای به عنوان یک اصل راهنمای واقعی در سازمان‌های صنعتی به کار می‌رود.
• اگر هر بخش از یک سازمان تصمیماتی بگیرد که به طور هوشمندانه اثرات اقتصادی، محیطی و اجتماعی را بر حفظ طولانی مدت کسب‌وکار در نظر بگیرد، پایداری به صورت کلی در نظر گرفته می‌شود.
• علی‌رغم داشتن مسئولیت عمده برای محصولات آینده و خدمات و مدل‌های کسب وکار، دپارتمان‌های تحقیق و توسعه هنوز در حوزه پایداری تحقیق و توسعه عقب هستند، و صرفا بر چشم انداز اقتصادی پایدار تمرکز دارند.
• بر خلاف سایر واحدهای سازمانی که پایداری و ایجاد ارزش را در طول جریان ارزش خود اندازه‌گیری می‌کنند، واحد تحقیق و توسعه باید تاثیر پایداری را در فرآیند R & D مبتنی بر ارزش و پایداری محصولات، فرآیندها و خدمات در طول عمر کامل آن‌ها در نظر بگیرد.
• تحقیق و توسعه نقش مهمی در هدایت سازمان‌های صنعتی به پایداری بلند مدت ایفا می‌کند. در دراز مدت، تحقیق و توسعه پایدار می‌تواند به طور قابل‌توجهی به ارزش و رقابت سازمان‌های صنعتی کمک کند.
• به طور کلی 90 درصد هزینه و ۷۰ درصد کیفیت محصولات آینده در چرخه عمر آن‌ها در فازهای اولیه فرآیند تحقیق و توسعه تعریف می‌شود.
• برای افزایش کیفیت عملکرد سازمان باید، یکی از محرک‌های کلیدی، ادغام پایداری در استراتژی تحقیق و توسعه و به کارگیری مستمر و ساختار یافته روش‌ها و اقدامات در راستای افزایش توسعه محصولات پایدار هستند.
• روشها و متدهای زیادی در طراحی استراتژی تحقیق و توسعه پایدار به کار می رود که ابتدا تصویر اصلی موجود در مقاله و سپس توضیحات خلاصه ای از هر مفهوم را بررسی می کنیم :

Sustainable R&D and innovation system comparisons of India, Russia, Mexico and Turkey

این مقاله که با عنوان "مقایسه سیستم نوآوری و تحقیق و توسعه پایدار در هند، روسیه، مکزیک و ترکیه" منتشر شده است، به طرق مختلف به بررسی این مقوله در این چهار کشور پرداخته است. در بخشهایی از این مقاله آمده است:

• سیستم‌های نوآوری شامل یک سیستم پیچیده از فعالان هستند که فعالیت‌های تحقیقاتی و توسعه (R & D)را به فرآیندهای مفید، محصولات و خدمات تبدیل می‌کنند.
• هزینه‌های ناخالص داخلی در بخش R & D به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی (GDP) بین ۰.۴۳ در مکزیک تا ۱.۱۲ در روسیه متفاوت است. در سال‌های اخیر، شدت R & D  در هند و ۰.۹۵ در ترکیه افزایش‌یافته است.
• سیستم‌های نوآوری باید یک محیط پویا را ارایه دهند تا به بازیگران اجازه دهند تا ایده‌های خلاقانه را در تمام مسیر به بازار دنبال کنند. نوآوری در زمینه فن‌آوری پاک می‌تواند نشان‌دهنده نوآوری بیشتر باشد.
• براساس جستجو در SCOPUS، برای ۲۵ کلید واژه در حوزه تحقیق و توسعه پایدار، در هند 23977 مقاله، روسیه 5269 مقاله، مکزیک 4179 مقاله، و ترکیه 9387 مقاله تولید شده بود.
• واژه‌های کلیدی برتر در حوزه تحقیق و توسعه پایدار، برای هند عبارتند از انرژی خورشیدی (۱۳.۸ درصد)، گازی سازی زیست توده (9.6%) و مدیریت پسماند (7.7%)
• گازی سازی زیست توده (22.9%)، انرژی خورشیدی (16.5%) و سلول‌های سوختی (10.2%) در میان کلمات کلیدی برتر در روسیه جای می‌گیرند.
• در مکزیک چرخه ترکیبی گازی سازی یکپارچه (IGCC)، تولید دو یا چند نوع انرژی از یک سوخت سهم نسبتا بزرگی (4.4%) دارند. سیاست‌های آب و محیط‌زیست نیز هر کدام یک سهم ۱۳.۵درصدی به خود اختصاص داده اند.
• در ترکیه نیز انرژی خورشیدی با درصد 10.8 %، و پس از آن مدیریت پسماند با 8% در میان رتبه های بالا قرار دارند. گازی سازی زیست توده10.9%و انرژی خورشیدی (9.3%) در میان کلمات کلیدی برتر جای می‌گیرند.