طرح توزیع سهام عدالت در سال ۱۳۸۵ به منظور «توسعه و گسترش مالکیت عمومی» و با هدف «تأمین عدالت اجتماعی» و «فقرزدایی»؛ و بر اساس آئین ­نامه اجرایی «توزیع سهام عدالت» آغاز گردید و از آن پس به­ عنوان یکی از موضوعات اساسی و مورد توجه در مواد (۳۴) و (۳۸) قانون «اجرای سیاست­ های کلی اصل (۴۴) قانون اساسی»، به اجراء گذشته شده است. مطابق مواد مذکور، دولت مجاز گردیده است تا در اجرای سیاست گسترش مالکیت عمومی به­ منظور تأمین عدالت اجتماعی، تا چهل درصد (۴۰%) مجموع ارزش سهام بنگاه ­های قابل واگذاری در هر بازار موضوع گروه (۲) ماده (۲) این قانون را به شش (۶) دهک پایین درآمدی جامعه واگذار نماید. در مورد دو دهک پایین درآمدی با اولویت روستانشینان و عشایر، سهام با پنجاه درصد (۵۰%) تخفیف و با دوره تقسیط ده ساله واگذار می­‌گردد، ولی در مورد چهار دهک بعدی، حسب مورد، واگذاری به صورت تقسیط ده ساله امکان ­پذیر است. با توجه به سازوکار طرح توزیع سهام عدالت در چند بخش جداگانه شامل شناسایی مشمولان طرح، پرتفوی طرح، توزیع سود سهام و آزادسازی سهام عدالت به آسیب شناسی اجرای این طرح پرداخته می­شود.

۱. شناسایی مشمولان طرح توزیع سهام عدالت
بر اساس آخرین گزارش تفصیلی سازمان خصوصی­ سازی برای سال ۱۳۹۸ و با توجه به مصوبات ستاد مرکزی سهام عدالت و هیأت وزیران، ۴۹.۲ میلیون نفر به ­عنوان مشمولین نهایی طرح شناسایی شدند.  جزئیات مشمولین طرح توزیع سهام عدالت در جدول ۱ آمده است.

جدول ۱: شناسائی مشمولان طرح توزیع سهام عدالت، به تفکیک مراحل مختلف طرح

منبع: گزارش ­های سالانه سازمان خصوصی­ سازی
با در نظر گرفتن جمعیت ۸۳ میلیون نفری برای کل کشور در پایان سال ۱۳۹۸، ۵۹.۲ درصد از کل جمعیت کشور مشمول دریافت سهام عدالت شده ­اند. بیشترین قشر دریافت کننده این سهام نیز روستائیان و عشایر با جمعیت ۱۵ میلیون نفر و سهم ۳۰.۸ درصد از کل دریافت کنندگان هستند. با در نظر گرفتن جمعیت سال ۱۳۸۵ (سال شروع فرآیند طرح توزیع سهام عدالت) (معادل ۷۰.۵ میلیون نفر) این میزان در حدود ۷۰ درصد بوده است؛ بنابراین با توجه به ثابت بودن میزان سهام عدالت تخصیصی به مردم و رشد جمعیت این نسبت در سال ­های آینده روند کاهشی خود را دنبال خواهد کرد. در واقع در بلندمدت می ­تواند تهدیدی جدی برای دستیابی به اهداف آن یعنی «توسعه و گسترش مالکیت عمومی» و با هدف «تأمین عدالت اجتماعی» و «فقرزدایی» به دلیل کاهش جمعیت تحت پوشش آن باشد. نکته دیگر که از جدول ۱ اقتباس می­‌گردد، سهم متوفیان از کل دارندگان سهام عدالت است که این میزان بر اساس آخرین آمار منتشره توسط سازمان خصوصی ­سازی برای سال ۱۳۹۸، به میزان ۵.۳ درصد است. کارکنان دستگاه ­های اجرایی و بازنشستگان به همراه سایر اقشار بیشترین سهم از میان متوفیان دارنده سهام عدالت را دارند. با توجه به ثابت بودن تعداد مشمولین دریافت سهام عدالت و امکان متوفی شدن دارندگان سهام عدالت انتظار می‌­رود این نسبت در آینده بیش از پیش افزایش یابد.

۲. پرتفوی طرح توزیع سهام عدالت
به موجب مصوبه شماره ۱۸۸۷۰ مورخ ۰۱/۰۹/۱۳۹۶ شورای عالی اجرای سیاست­ های کلی اصل (۴۴) قانون اساسی سهام قطعی تخصیص یافته به طرح توزیع سهام عدالت در ۴۹ شرکت سرمایه­ پذیر به ارزش ۲۶۶ هزار میلیارد ریال، به مشمولین طرح تعلق گرفت. لازم به ذکر است ارزش این پرتفوی در پایان سال ۱۳۹۸ به ۴۶۸۰ هزار میلیارد ریال یعنی تقریباً ۱۸ برابر ارزش اولیه سهام تخصیص یافته رسیده است.
جدول ۲ نشان­ دهنده تعداد شرکت­ های مشمول طرح توزیع سهام عدالت است، همانگونه که ملاحظه می­‌گردد از ۴۹ شرکت فعلی عضو طرح، تعداد ۳۶ شرکت بورسی و تعداد ۱۳ شرکت غیر بورسی هستند.

جدول ۵: خلاصه اطلاعات پرتفوی طرح توزیع سهام عدالت

منبع: گزارش­ های سالانه سازمان خصوصی­ سازی

* تعداد شرکت­ های بورس
** تعداد شرکت­ های غیر بورسی
نکته قابل تأمل در خصوص پرتفوی سهام عدالت تا قبل از نهایی شدن در سال ۱۳۹۶، تغییرات مکرر پرتفوی آن بود به گونه­ ای که بار‌ها شاهد این موضوع بوده ­ایم که دولت با مصوبه­ های مختلف اقدام به تغییراتی در پرتفوی نموده است. این موضوع بر اساس گزارش مرکز پژوهش ­های مجلس [۱]باعث شکل­ گیری یک پرتفوی غیر قطعی شده که در ادوار مختلف مبنای تخصیص سود به دارندگان آن شده بود. نکته دیگری که در خصوص پرتفوی سهام عدالت محل ابهام و اشکال قانون است وجود شرکت­های غیر بورس در پرتفوی سهام عدالت است که این موضوع مغایر ماده (۵) آیین ­نامه اجرایی توزیع سهام عدالت مورخ ۲۹/۰۱/۱۳۸۸ و مصوبه شورای عالی اجرای سیاست ­های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی است. زیرا در این ماده آمده است که «شرکت­ های مورد واگذاری (برای طرح توزیع سهام عدالت) فقط از شرکت ­های پذیرفته شده در بورس تعیین می­شوند».

۳. توزیع سود سهام عدالت میان مشمولین
سازمان خصوصی ­سازی از زمان اجرای طرح توزیع سهام عدالت تاکنون (زمان تنظیم یادداشت) اقدام به توزیع سه مرحله سود بین مشمولان سهام عدالت کرده است [۲]. در واقع با پایان دوره ۱۰ ساله اجرای طرح و به موجب مصوبه جلسه مورخ ۰۲/۱۲/۱۳۹۵ شورای عالی اجرای سیاست ­های کلی اصل (۴۴) قانون اساسی، سود توزیعی توسط شرکت ­ها برای سال مالی ۱۳۹۵ و پس از آن به مشمولین تعلق دارد. به موجب همین مصوبه، سازمان خصوصی­ سازی مکلف گردید تا زمان آزادسازی سهام عدالت نسبت به وصول سود شرکت ­ها و توزیع آن میان مشمولین اقدام نماید. بر این اساس و صرفاً بابت یک سال یعنی سال مالی ۱۳۹۷، حدود ۸۴ هزار میلیارد ریال سود به پرتفوی سهام عدالت تعلق گرفته است؛ که به نیابت از مشمولین به ­عنوان مالکین اصلی سهام، بخشی از این سود بابت افزایش سرمایه در شرکت­ های موجود در پرتفوی تخصیص یافت و نهایتاً ۷۵ هزار میلیارد ریال سود قابل تقسیم میان مشمولین شناسایی شد. از این میزان سود تخصیصی، تا پایان سال ۱۳۹۸ حدود ۴۷ هزار میلیارد ریال میان بیش از ۴۱ میلیون نفر از مشمولین توزیع شده؛ و با آنان تسویه حساب گردید.

جدول ۷: وضعیت سود سهام شرکت‌های موجود در پرتفوی سهام عدالت (میلیارد ریال)

منبع: گزارش ­های سالانه سازمان خصوصی ­سازی

* سود سهام وصول شده در سال ۱۳۹۷
** بخش اعظم این مبلغ مربوط به سود سهام مالی سال ۱۳۹۶ شرکت ­های سرمایه­ پذیری است که در فرصت قانونی جهت پرداخت سود می­‌باشند. شایان ذکر است عمده سود معوق سال مالی ۱۳۹۶ این شرکت ­ها مربوط به شرکت مخابرات ایران است که در مرحله وصول از طریق ظرفیت ماده ۴۸ قانون محاسبات عمومی می­‌باشد.
*** سود سهام وصول شده بابت عملکرد سال ۱۳۹۷
**** سود سهام در حال وصول در پایان سال ۱۳۹۸؛ بخش اعظم این مبلغ مربوط به سود سال مالی ۱۳۹۷ شرکت­های سرمایه­ پذیری است که در فرصت قانونی جهت پرداخت سود می‌­باشند. شایان ذکر است عمده سود معوق سال مالی ۱۳۹۷ این شرکت­ ها مربوط به شرکت مخابرات ایران است که در مرحله وصول از طریق ظرفیت ماده ۴۸ قانون محاسبات عمومی می‌­باشد.
۴.  آزادسازی سهام عدالت
در سال ۱۳۹۸، با هماهنگی حوزه نظارت مجمع تشخیص مصلحت نظام، مجلس شورای اسلامی و سایر دستگاه­های ذی ربط، چارچوب ساماندهی سهام عدالت با تمرکز بر موارد زیر طراحی گردید که اقدامات اجرایی شدن آن پس از ابلاغیه مورخ ۰۲/۰۹/۱۳۹۹، مقام معظم رهبری در دست اقدام است:
انتقال غیر مستقیم سهام به مشمولین در چارچوب ساماندهی سهام عدالت در قالب شرکت­ های سرمایه­ گذاری استانی
انتقال مستقیم سهام به مشمولین به منظور دخیل نمودن آن­ها در اداره و کنترل شرکت­ ها با ملاحظات مربوط به کنترل خرید و فروش این سهام در بازار بورس






[۱]بررسی تصویب­نامه هیئت وزیران مبنی بر خروج ۲۰ درصدی سهام هفت شرکت بورس پالایش نفت از فهرست شرکت­ های واگذار شده به طرح توزیع سهام عدالت و جایگزینی دو شرکت پالایشی غیر بورسی، معاونت پژوهش­های اقتصادی، مرکز پژوهش ­های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۵.

[۲]همچنین مطابق تبصره (۱) ماده (۱۰۰) قانون برنامه پنجم توسعه مصوب ۱۵ دی ماه سال ۱۳۸۹، پرداخت هر گونه سود سهام عدالت تا سقف اقساط سررسید شده ممنوع می­باشد. بر این اساس و به منظور بازپرداخت مطالبات دولت بابت اقساط سهام واگذار شده، سود سهام عدالت مربوط به سال ­های مالی ۱۳۸۷ و پس از آن بین مشمولان سهام عدالت توزیع نشده است و تا زمان تسویه کامل مطالبات دولت و تا سقف اقساط سررسید شده، سود سهام عدالت بابت مطالبات دولت به حساب خزانه واریز می­گردد و سودی بین دارندگان سهام عدالت توزیع نمی­گردد. علاوه بر آن، با توجه به تبصره (۲) ماد ه (۶) آیین نامه مذکور، چنانچه میزان سود‌های دریافتی هر سال تکافوی میزان اقساطی دریافتی همان سال را ننماید، بدهی خریداران سهام از سود دریافتی سنوات بعد قابل تسویه واهد بود. لیکن با توجه به ایننکه سود مصوب و قابل تقسیم شرکت­ های موجود در سبد توزیع سهام عدالت کمتر از ۱۰ درصد کل واگذاری­ ها می­باشد، هر ساله اقساط معوق ایجاد می­شود (گزارش عملکرد سازمان خصوصی­ سازی، ۱۳۹۲: ص ۵۱).