گروه اقتصاد کلان بازاررنیوز: روز گذشته، نخستین جلسه ستاد بودجه ۱۴۰۰ در سازمان برنامه و بودجه با حضور نوبخت و معاونین و برخی روسای آموزش این سازمان، تشکیل شد که در این جلسه پیرامون ترکیب اعضای ستاد بودجه، کمیسیون تلفیق و ۸ کارگروه تخصصی آن بحث و تبادل نظر شد.

پیشتر، نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور عنوان کرده بود که در صورت تصویب برنامه اصلاح ساختار در مجلس یازدهم، لایحه بودجه ۱۴۰۰ در چارچوب همین برنامه تقدیم مجلس خواهد شد.

آذر ماه سال 1397 بود که علی لاریجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی خبر از دستور رهبر انقلاب مبنی بر اصلاح ساختار بودجه و مهلت چهار ماه برای اجرای آن داد. پس از این دستور، توجه ها  بیش از پیش به سمت مسئله بودجه کشور معطوف شد.

*بودجه چیست؟

به بیان رسمی، برنامه‌ها، اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدت که شامل تمام جنبه‌های عملیات واحد تجاری در یک دوره زمانی تعیین‌شده است، بودجه گفته می‌شود. بودجه ابزاری است که هدف و مسیر حرکت را برای سازمان یا کشور مشخص می‌کند. تغییرات محیط را تحت کنترل خواهد داشت و به مسئولین کمک می‌کند تا جنبه‌های مالی قسمت خود را شناسایی کنند و مشکلات را قبل ار وقوع، حل کنند.

بودجه ریزی را فرآیند تخصیص منابع محدود به نیازهای نامحدود می نامند. بودجه، هدف ها و راهبردها را به صورت عبارت های مالی در می آورد و راه اجرای برنامه و کنترل پیشرفت آن ها را نشان می دهد.

 بودجه یک برنامه مالی برای کنترل عملیات و نتایج آتی است. اگرچه بودجه شامل بخش‌بندی‌های واحدها، محصولات، پروژه‌ها یا نیروی انسانی است، اما برای کل سازمان یا کشور در نظر گرفته می‌شود. گام نخست بودجه‌ریزی با شکسته شدن بودجه، بر اساس اهداف استراتژیک کشور که به عنوان اهداف بلند مدت، اهداف سالانه و اهداف عملیاتی تعریف می‌شوند، انجام می گردد. اهداف واحد تجاری می‌تواند شامل رشد درآمد، کاهش هزینه، فروش و حجم تولید و بازده سرمایه‌گذاری و کیفیت محصولات و خدمات باشد.

*تفاوت بودجه ریزی ایران و کشورهای توسعه‌یافته

بودجه ریزی در کشورهایی که وضعیت مناسبی در مدیریت مالی عمومی دارند، شامل هشت گزارش( بیانیه پیش بودجه، بودجه شهروندی، بودجه پیشنهادی، بودجه مصوب، گزارش میان سال، گزارش ضمن سال، گزارش پایان سال و گزارشی) است اما در ایران فقط 3 مورد از این گزارش ها( بودجه پیشنهادی، بودجه مصوب و گزارش حسابرسی یا همان تفریغ بودجه)ارائه می شود.

از آن جا که حجم دخالت دولت در اقتصاد ایران بیش از کشورهای توسعه یافته و اغلب کشورهای در حال توسعه است بنابراین اهمیت بودجه ریزی نیز در مقایسه با این کشورها دو چندان است.

بر اساس همین جایگاه مهم، بسیاری از صاحب نظران اقتصادی کشور معتقدند درمان بیماری اقتصاد ایران از جمله تورم، بیکاری، کاهش بهره وری و رشد پایین اقتصادی را، باید در سند بودجه یافت. امروز مسائل مربوط به تنظیم بودجه فقط در دخل و خرج دولت و حساب پس دهی قوه مجریه به قوه مقننه خلاصه نمی شود هر چند در گذشته یکی از مهمترین موضوع ها در ارتباط با بودجه پاسخ گویی دولت در کل و همچنین در داخل خود قوه مجریه بود.

*عدم شفافیت، یکی از بزرگترین مشکلات بودجه‌ریزی در ایران

بودجه ایران در دهه های اخیر دچار مشکلات و ایرادات زیادی است که یکی از آن مشکلاتی که همواره کارشناسان بودجه ریزی بر آن تاکید داشتند، بحث عدم شفافیت در بودجه کشور است.  با وجود این که خیلی از افراد درباره شفافیت در بودجه صحبت کرده اند اما هنوز گزاره دقیق و صحیحی از این مفهوم وجود ندارد؛ یعنی افراد نمی دانند از شفافیت بودجه چه می خواهند و فقط آن را محصور به گزارش تفریغ و اعلان عمومی آن و مشخص شدن عملکرد دولت در بازه یکساله می کنند، در حالی که مفهوم شفافیت در دنیا بسیار متفاوت است.

*برخی موارد لازم برای ایجاد شفافیت بر اساس معیارهای جهانی

• انتشار سند تدوین بودجه

موارد مختلفی را کشورهای پیشرفته برای ایجاد شفافیت در بودجه خود رعایت می کنند. مورد اول مربوط به «لزوم انتشار سند تدوین بودجه» می‌شود؛ منظور از سند تدوین بودجه نیز، سندی است که سازمان برنامه و بودجه بر اساس آن بودجه را تنظیم می‌کند. این در حالی است که در ایران صرفاً آئین نامه‌ها منتشر می‌شود و برای کسی که بخواهد خارج از دایره حاکمیت این فرایند را بررسی کند، زمینه فراهم نیست.

• فرآیند تصویب بودجه در کمیسیون تلفیق شفاف و رسانه‌ای شود

مساله بعدی مربوط به اتفاقات پس از ورود لایحه به مجلس می‌شود. «فرایند بررسی و مذاکرات در کمیسیون‌ها باید شفاف باشد» و به عنوان نمونه همچون کمیسیون برجام که جزئیات جلسات نمایندگان پخش می‌شد، باید نحوه رسیدگی به لایحه بودجه نیز پخش شود و آرای نمایندگان مشخص باشد، چرا که در زمان بررسی لایحه بودجه در مجلس، نمایندگان بیشترین رفتار محلی را دارند و پروژه‌های غیرمنطقی برای مناطق خود می‌گیرند.

• لزوم ساده سازی بودجه برای فهم مردم عادی

یکی دیگر از مواردی که در کشورهای توسعه یافته به آن دقت می شود، «ساده سازی و قابل فهم بودن بودجه برای عموم مردم» است. در ایران اما  عملا مردم درکی از بودجه و بودجه ریزی ندارند. البته در یک سال اخیر به دلیل پرداخت رسانه ای به موضوع کسری بودجه، تا حد کمی این مفهوم در جامعه جا افتاده است.

• ارائه بودجه شهروندی برای مشورت با مردم 

 در کشورهایی که بودجه ریزی شفاف دارند، همراه با لایحه بودجه، سند و یا پیوستی تحت عنوان «بودجه شهروندی»منتشر می‌شود که بودجه را به زبان ساده برای مردم توضیح می‌دهد و مردم می توانند در فرایند بودجه ریزی پیشنهادات خود را ارائه بدهند و به نوعی در بودجه ریزی کشورشان همکاری داشته باشند. در حالی که تاکنون سازمان برنامه و بودجه هیچ گونه سند ملحقی که اعلام کند منابع و مصارف چگونه تعیین شده است و برای مردم قابل فهم باشد، آماده نکرده است. البته مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی را تهیه می‌کند اما در این گزارش فقط فرایند توضیح داده می‌شود.

• جای خالی گزارش 6 ماهه از عملکرد بودجه

یکی دیگر از جنبه های عدم شفافیت بودجه ایران، عدم ارائه گزارش 6 ماهه از روند عملکرد بودجه توسط دولت است. دیوان محاسبات به عنوان نهاد ناظر باید هرنیم ماه، یک گزارش شفاف از عملکرد بودجه به مردم ارائه کند؛ البته این گزارش‌ها تولید می‌شوند اما به صورت دقیق و شفاف در اختیار مردم قرار نمی‌گیرد.

• اهتمام به گزارش تفریغ بودجه 

«سند تفریغ بودجه»، ششمین شاخص شفافیت بودجه است؛ یکی دیگر از وظایف دیوان محاسبات، ارائه اگزارش حسابرسی سالانه است. این نهاد، فرایند عملکرد یکساله دولت را بررسی می‌کند که گزارشات دیوان نشان می‌دهد در بسیاری از تبصره‌های تفریغ بودجه، دولت از مواد ذکر شده در قانون بودجه تخلف کرده است، حتی اگر بصورت تصادفی نیز بخش مربوط به تفریغ بودجه سایت دیوان محاسبات را بررسی کنید متوجه این امر می‌شوید. در واقع گزارش‌های تفریغ بودجه نشان می‌دهد که بودجه در ایران چندان سندیت مهمی ندار،د زیرا نه فرایند تدوین این سند چندان مورد بررسی قرار می‌گیرد و نه در عمل چندان مبنای کار قرار می‌گیرد.

همچنین یکی از مشکلات گزارش تفریغ در ایران، طولانی بودن زمان انتشار آن است که نیاز است این زمان کاهش پیدا کند تا بودجه نویسان از مشکلات و انحرافات دولت در سال گذشته با خبر شوند تا بتوانند در بودجه سال جدید آن ها را لحاظ کنند.